Heb jij daar ook zo’n last van, meningen? Meningen en oordelen? Je leest iets in de krant en je schiet al weer vol. Peuters met ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ die naar een andere school worden gestuurd, de dreigcultuur op internet, geweld op het (voetbal-)veld en niet te vergeten het geweld tegen vrouwen in India. Als maagzuur schieten de meningen en oordelen omhoog. Neem de paus die zegt dat de wereldvrede (dat was toch James Bond die alles opblies tot ‘wereld’-proporties?) ernstig bedreigd wordt door euthanasie, abortus en het homohuwelijk. In een reflex heeft zich mijn mening gevormd: de paus, die hele katholieke kerk van hem, alle dogmatische religies, alle ideologieën en al die anderen die vinden dat zij de zieltjes van anderen moeten redden, díe vormen pas een bedreiging van de wereldvrede. Nee, daar helpt geen Rennie tegen.
Maar wat is een mening eigenlijk?
Nu ik voor het eerst eens in het woordenboek op zoek wat het betekent, blijkt het alles van een denkbeeld tot een oordeel te kunnen betekenen. Daar heb ik niets aan. Waar het mij om gaat is juist een onderscheid te kunnen maken tussen een ‘uitwisseling van denkbeelden’ – dit is een opening voor een gesprek – en een mening als verkapte primaire reflex. En over dit laatste: niks geen bezinning of argumentatie, maar snel en hard terugslaan. Afreageren. Deze primaire reflex is afkomstig uit de lagere regionen van onze hersenen. Iedereen doet het – ik ook – de één doet het een enkele keer, de ander voortdurend. Je kunt beschaving zien als je vermogen om op de juiste momenten die primaire reactie even uit te stellen en enige redelijkheid toe te laten.
Maar wat is redelijkheid eigenlijk?
Helaas is de Dikke Van Dale over ‘redelijk’ net zo ruimdenkend als over een ‘mening’. Ik zal dus zelf iets moeten bedenken. Wat ik wil is een onderscheid maken tussen rationaliteit en redelijkheid. ‘Rationeel gedrag’ wil ik reserveren voor ‘argumenterend’ en ‘redelijk gedrag’ staat voor het hele scala aan wijze en verstandige bedenkingen. We weten allemaal dat rationeel gedrag soms goed is, maar in andere situaties hopeloos tekort schiet. Als de situatie vraagt om intimiteit, dan kun je beter putten uit andere bronnen dan je rationaliteit. Maar ook een wetenschapper die zit te broeden op dat beslissende inzicht, kan op een gegeven moment beter even iets anders gaan doen, omdat hij last van tunnelvisie krijgt. En denk ook aan ‘rationaliseren’: door-argumenteren terwijl het onderwerp al lang achter de horizon is verdwenen. Redelijkheid is je vermogen om te weten wanneer het tijd wordt om over te schakelen op iets anders: een ander soort gesprek, een ander onderwerp, andere activiteiten, enz. Rationeel gedrag maakt gebruik van je rationele vermogens en redelijk gedrag van al je vermogens. Rationeel gedrag is altijd bewust en redelijk gedrag kan zowel bewust als onbewust zijn. Tegenover het aloude ideaal van de rationele mens wil ik het ideaal stellen van de redelijke mens. Het is interessant om te bedenken waarom de personen die je bewondert, zo goed zijn. Is dat omdat ze zo scherp kunnen redeneren, of omdat ze zo’n scherpe intuïtie hebben? Intuïtie is voor mij een ander woord voor je onbewuste.